ارمنی‌های ترکیه که به معنای (پولساهایر به زبان ارمنی ) معادل با ارمنیان استانبول هم می‌باشند جمعیتی از ۴۰۰۰۰ تا ۷۰۰۰۰ نفر تخمین زده می‌شوند (این آمار، ارمنی‌های حمشین و ارمنی‌های کریپتو یا پنهان را در بر نمی‌گیرد) و اکثراً در اطراف استانبول متمرکزند.۲
ارمنی‌ها از روزنامه‌ها و مدارس خود حمایت می‌کنند. اکثر ارمنی‌ها معتقد به کلیسای حواری ارمنی هستند و تعداد کمتری از آنها نیز پیرو دو کلیسای کاتولیک و پروتستان می‌باشند.
تاریخ
ارمنی هایی که امروزه در ترکیه زندگی می‌کنند بازماندگان جامعهٔ بزرگ‌تری هستند که به مدت هزاران سال قبل از تأسیس امپراتوری عثمانی وجود داشت. تعداد شهروندان ارمنی امپراطوری عثمانی قبل از جنگ جهانی اول بین دو تا دو و نیم میلیون نفر تخمین زده می‌شود. در طی دوران امپراطوری عثمانی ارمنی‌ها همانند یونانیان و یهودیان در کسب و کار و تجارت فعال بودند.
کودکان ارمنی در کودکستان هاکوپ مقدس سال ۱۹۰۰م
وقتی که کنستانتینوپل، قسمتی از امپراطوری عثمانی شد از سوی سلطان، ارمنی‌های ارتودکس مورد حمایت قرار گرفتند به گونه‌ای که آنها توانستند کلیساهای خود را در سرزمین امپراطوری بسازند. تعدادی از کلیساهای ارمنی در آناطولی و استانبول در ۱۴۵۳م یا بعد از بازتاب تحمل گروههای قومی و مذهبی گوناگون تحت کنترل عثمانی در طی آن دوره ساخته شده‌اند.
با شروع قرن نوزدهم نااستواری سیاسی، اوضاع وخیم اقتصادی و تنشهای مداوم قومی باعث مهاجرت حدود صد هزار ارمنی به اروپا، آمریکا و خاورمیانه شد. این خروج گسترده، جماعت ارمنیان پراکنده را در سراسر جهان بر اساس جمعیت اصلی ارمنی‌های عثمانی مهاجر به تعداد وسیع را ایجاد کرد علاوه بر این مهاجرت‌هایی نیز از قفقاز صورت می‌گرفت که عمدتاً به مقصد روسیه بود.
تعدادی از ارمنی‌ها بین سالهای ۱۸۹۴م تا ۱۸۹۷م توسط سلطان عبدالحمید قتل‌عام شدند. کشتارهای بیشتری در ۱۹۰۹م اتفاق افتاد که به قتل‌عام آدانا نیز معروف است که در طی آن بین بیست تا سی هزار ارمنی کشته شدند.۳
نسل‌کشی ارامنه در سالهای ۱۹۱۵م تا ۱۹۱۸م اتفاق افتاد که در طی آن دولت عثمانی وقت دستور تبعید و اخراج و کشتار بیش از یک و نیم و تا دو میلیون ارمنی را به بهانهٔ ملاحظات سیاسی و امنیتی صادر نمود. این کشتارها اکثریت بزرگی از ارمنیان حدوداً هفتاد تا هشتاد درصد کل جمعیت ارمنی‌های ساکن در امپراطوری عثمانی را در زمان جنگ جهانی اول در بر می‌گرفت. تعدادی از آنها مستقیماً بر اثر کشتارهای عثمانی مردند و تعدادی دیگر بر اثر اخراج و تبعید وسیع و انتقال اجباری جمعیت و بیشتر از طریق حملات نظامیون کرد جان سپردند.۴
ارمنی‌های باقی‌مانده در قسمتهای شرقی کشور بین سالهای ۱۹۱۷م تا ۱۹۱۸م به قفقاز پناه جسته و سرانجام در نواحی کنترل شده از سوی جمهوری دموکراتیک تازه تأسیس ارمنستان ساکن شده و هرگز به خانه‌های اصلی خود در شرق ترکیه برنگشتند (که ساکنین شش ولایت ارمنی ترکیه بودند)
تعدادی از ارمنی‌ها که حدود سیصد هزار نفر بودند بر طبق برخی برآوردها از سوی تُرکها و کُردها مورد پذیرش قرار گرفته و یا جمعیت مسلمانان در طی پروسهٔ کردسازی یا ترک‌سازی ازدواج نمودند تا با وقایع شوم کمتری مواجه گردند.۵
اکثر بازماندگان ارمنی که به سوریه مدرن و در کل خاورمیانه آمدند و برخی که موقتاً به خانه هایشان در ترکیه در پایان جنگ جهانی اول بویژه در طی قیمومیت فرانسه بازگشتند در نتیجه اجازه‌ای بود که به کنترل جنوب شرقی ترکیه در طی موافقت‌نامه سایکس–پیکو به فرانسه داده شده بود.
جمعیت ارمنی از موج جدید کشتارها در طی دوران ۱۹۲۰ تا ۱۹۲۳ در طی جنگ استقلال ترکیه رنج کشید که شامل ارمنی‌های باقی‌مانده در شرق و جنوب کشور به علاوه یونانیها در منطقه دریای سیاه می‌شدند. اخراج گستردهٔ جمعیت ارمنی‌های باقی‌مانده در ترکیه بویژه بعد از بازپس گیری منطقه از دست نیروهای فرانسوی ادامه یافت و ارمنی‌های اندکی که باقی‌ماندند دست به فرار زدند.
تا پایان سال ۱۹۲۰ تعداد کمی از ارمنیان باقی‌مانده و در سراسر کشور پراکنده بودند و تنها جمعیت قابل دوام آنها در استانبول و اطراف آن باقی‌مانده‌اند.۶
جمعیت نگاری
جمعیت کنونی ارمنی در ترکیه بین چهل تا هفتاد هزار نفر تخمین زده می‌شود که عمدتاً در شهر استانبول و اطراف آن زندگی می‌کنند حتی همین تعداد اندک جمعیت ارمنی فعال در ترکیه نیز به خاطر مهاجرت‌های بیشتر به اروپا، آمریکا و استرالیا کاهش یافته‌اند.
این جمعیت به عنوان یک گروه مجزا در نظام تُرکی شناخته می‌شود و دارای نهادهای آموزشی، فرهنگی، مذهبی و اجتماعی خود و مطبوعات مجزای خود است. جمعیت ارمنیان ترکیه برای حفظ نهادهای خود و بازبودن مدارس و بقاء مطبوعاتشان تلاشهای بسیار سختی بر اثر کاهش تقاضای ناشی از مهاجرتها و ضعف اقتصادی قابل ملاحظه به عمل آوردند.
جامعهٔ ارمنی ترکیه عمدتاً به ارمنی‌های ارتودکس حواری متعلق به کلیسای حواری ارمنی با اقلیت کوچکی از پیروان کلیسای کاتولیک ارمنی و کلیسای پروتستان انجیلی تقسیم می‌شوند.
مسیحیان کریپتو یا پنهان۷
در طی نسل‌کشی ارمنیان تعدادی از کودکان یتیم ارمنی از سوی خانواده‌های مسلمان محلی به فرزند خواندگی پذیرفته شدند که برخی اوقات نام آنها را تغییر داده و آنها را به دین اسلام درآوردند. یک منبع رقم ۳۰۰۰۰۰ نفر را ذکر می‌کند اما تحلیل دیگری این رقم را بیش از حد بزرگ ذکر می‌کند و تمایل به رقم ۶۳۰۰۰ نفر دارد رقمی که بر طبق گزارش وزارت خارجه ایالات متحده از سوی پاتریارک ارمنی قسطنطنیه در سال ۱۹۲۱م ذکر شده است.
آمار ارامنه نهان در ترکیه
هنگامی که ارمنیان باقی‌مانده شروع به جستجو و ادعای برگرداندن این کودکان یتیم را بعد از جنگ جهانی دوم نمودند تنها درصد کوچکی از آنها پیدا شدند و به خانواده هایشان پیوستند در حالی که بقیه به زندگی خود به عنوان مسلمان ادامه دادند. علاوه بر این تعدادی از خانواده‌های ارمنی نیز به منظور فرار از نسل‌کشی مسلمان شده‌اند.
تعداد نامعلومی از افراد با اصلیت ارمنی در ترکیه وجود دارند که امروزه از تبار خود آگاه نبوده و چیزی حدود ۳۰۰۰۰۰ نفر هستند که ارمنی‌های نهانی هستند که مسیحیان کریپتو یا پنهان نامیده می‌شوند. رقم ۳۰۰۰۰۰ نفر ممکن است متعلق به سال ۱۹۱۵ باشد اما چندین نسل از آن ماجرا گذشته است و بنابراین این ارقام می‌بایست بسیار بیش از این بویژه بر اثر ازدواجهای مختلط باشد. به علت تصاعد طبیعی جمعیت، تعیین رقم دقیق تعداد ارمنی‌ها در ترکیه به شدت مورد نزاع و بحث می‌باشد. اما برخی برآوردهای محافظه کارانه نشان می‌دهند که تعداد آنها در اواخر قرن بیستم از مرز یک میلیون نفر گذشته است.
عده‌ای نیز تبار ارمنی ارامنهٔ نهان را انکار می‌کنند به این دلیل که این تبار ممکن است زمانی بر اثر تُرکی کردن بر اثر ازدواج با جمعیت تُرکی یا کُردی تغییر کرده باشد و ارمنی بودن آنها ممکن است مورد تردید قرار گیرد و تعدادی از آنها ممکن است به طور بالفعل در زمان کنونی بیشتر خود را تُرک احساس کنند تا ارمنی.
در سال ۱۹۶۰ تعدادی از این خانواده‌ها به مسیحیت برگشته و نامهای خود را نیز تغییر دادند.
ارمنی‌های حمشین
حمشین‌ها تعدادی از گروههای گوناگون از مردمی هستند که در تاریخ گذشته یا حال به ناحیهٔ حمشین مربوط می‌شوند که در منطقه دریای سیاه در شرق ترکیه واقع است.
آنها به عنوان حمشینلی، حمشینیها، حمشنتسی (به ارمنی حامشنی) نامیده شده و یا خود را به این اسم می‌نامند که در زبان مربوطه به معنای مقیمی حمشین می‌باشد.
این ناحیه در قرن پانزدهم به امپراطوری عثمانی ملحق شده و در طی این دوره مرحله‌ای از مهاجرتها و اسلامی کردن در آنجا صورت گرفت. جزئیات و اوضاع و احوال توأم با این مراحل مهاجرت و اسلامی کردن در طی دوران امپراطوری عثمانی به روشنی معلوم و مستند نشده است.
اکثر منابع با این امر موافقند که قبل از دوره امپراطوری عثمانی، اکثریت عمدهٔ ساکنین حمشین در اصل از لحاظ قومیتی ارمنی و اعضاء کلیسای حواری ارمنی و از مسیحیان قدیمی بوده‌اند. آنها همچنین امروزه مقدار زیادی از عناصر قومیت ارمنی در سنتها و زبان محلیشان را نگه داشته‌اند.
در نتیجهٔ این پیشرفتها، جوامع متمایزی با همان تیره و نام نیز در نزدیکی ترکیه در هوپای قفقاز ظاهر شده‌اند این سه جامعه تغریباً از وجود همدیگر نا آگاهند.
در داخل ترکیه حمشینهای ساکن آنجا (در نشریات به عنوان حمشینهای غربی انگاشته می‌شوند) مسلمانان سنی تُرک زبان هستند که عمدتاً در مناطقی از استان ریزه ترکیه زندگی می‌کنند.
همچنین در ترکیه حمشینهای هوپا (به عنوان حمشینهای شرقی در نشریات انگاشته می‌شوند) مسلمانان سنی بوده و عمدتاً در نواحی هوپا و بورچکا در استان آرتوین ترکیه زندگی می‌کنند. علاوه بر این آنها به نوعی لهجه ای از ارمنی غربی که در تُرکی حمشینی نامیده می‌شود نیز تکلم می‌نمایند.
علاوه بر این در خارج از جمهوری ترکیه حمشینهایی (که گاهگاهی در نشریات به عنوان حمشینهای شمالی خوانده می‌شوند) مسیحیانی هستند که در آبخازیا و کراسنودار کرای روسیه زندگی می‌کنند، و به خوبی به زبان حمشینی صحبت می‌کنند. تعدادی از حمشینهای مسلمان نیز در گرجستان و کراسنودار روسیه زندگی می‌کنند و برخی از عناصر حمشینی نیز در میان ترک‌های مسختی وجود دارد.۸
سیاست
احزاب سیاسی سنتی ارمنی در زندگی سیاسی ارمنیان ترکیه حداقل از ۱۸۹۰ تا ۱۹۱۵ بسیار فعال بوده‌اند و این شامل فدراسیون انقلابی ارمنی، حزب سوسیال دموکراتیک هنچاک، حزب آرمناکان و حزب لیبرال دموکراتیک ارمنی (رامگاوار) بودند. اما فعالیت این احزاب بعد از ۱۹۱۵ محدود شد و این وضع از آن زمان تا کنون چنین بوده است و آنها هیچ گونه نقش قانونی در سیاستهای ارمنی ترکیه نداشته‌اند با وجود این در جماعت ارمنیان پراکنده بسیار فعال مانده‌اند.
ارامنه در جنبش ملی ترکیه
اعضاء سیاسی متعلق به این احزاب و برخی اعضاء برجستهٔ فدراسیون انقلابی ارمنی، اقدام به ترور رهبران سیاسی تُرکی کرده‌اند که نقش فعالی در برنامه ریزی و دستور صدور نسل‌کشی ارمنیان داشته و از سوی دادگاههای نظامی تُرکی سالهای ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۰ محاکمه شده‌اند داشته‌اند. این عملیات که به عنوان عملیات نمسیس شناخته شد برای تعقیب چنین رهبرانی در سطح جهان ادامه یافت و حداقل هفت نفر از این رهبران کشته شدند.
ارمنی‌ها در ترکیه در سیاستهای این کشور فعال بوده‌اند. یکی از ارمنی‌های ترکیه به نام سارکیس آقپاریک چرکزیان۹ و آرام پهلوانیان۱۰ نقش اساسی و مؤثر در تأسیس حزب کمونیست ترکیه ایفا نموده‌اند. ارمنی‌ها در تعداد دیگری از احزاب سیاسی ترکیه نیز فعال بوده‌اند ولی هیچ ارمنی از سال ۱۹۶۰ به عنوان عضو مجلس ملی کبیر ترکیه انتخاب نشده است.
مذهب
پاتریارک نشین ارمنی که در سال ۱۴۶۱ در استانبول تأسیس شد که رئیس دینی جامعهٔ ارمنی در ترکیه است این کلیسا نقش بسیار مهم سیاسی را در قبل اعمال کرده است و امروزه این کلیسا هنوز یک اقتدار روحانی را که احترام قابل ملاحظه‌ای در میان کلیساهای ارتودکس برایش به دست آورده اعمال می‌کند. پاتریارک نشین ترکیه برتری پاتریارک عالی و جاثلیق کل ارمنیان در مراکز اصلی روحانی و اداری کلیسای ارمنی، و واغارشاپات در جمهوری ارمنستان در موضوعاتی که دارای جنبه جهانی کلیسای ارمنی است را به رسیمیت شناخته و در موضوعات محلی دارای خودمختاری است.
اسقف پاتریارک مسروپ دوم ماتافیان۱۱ هشتمین پاتریارک ارمنی استانبول تحت اقتدار پاتریارک و جاثلیق نشین کل ارامنه است.
کلیساهای ارمنی در ترکیه
نوشتار اصلی: فهرست کلیساهای ارمنی در ترکیه
نوشتار اصلی: میراث فرهنگی ارمنیان در ترکیه
ترکیه دارای صدها کلیسای ارمنی است. اکثر آنها یا در شرف ویرانی هستند و یا برای مقاصد دیگر به کار می‌روند. هنوز کلیساهای ارمنی با نام ارمنی مورد استفاده پیروان کلیسای حواری ارمنی فعال هستند و البته کلیساهای کاتولیک و پروتستان هم فعال می‌باشند.
گذشته از کلیسای جامع و اصلی سورب آسدوادزادزین در کومکاپی استانبول دهها کلیسای ارمنی نیز وجود دارد که تعدادی از آنها به علت فقدان جمعیت یا کشیش، غیرفعال می‌باشند.
آموزش و پرورش
مدارس یا از کودکسان تا کلاس دوازدهم، یا از کودکستان تا کلاس هشتم و یا از کلاس نهم تا دوازدهم هستند به معنای مدرسه ابتدایی و راهنمایی ارمنی و به معنای دبیرستان ارمنی می‌باشد. مدارس ارمنی ترکیه برنامهٔ کاملی از دروس تُرکی را به همراه موضوعات ارمنی عمدتاً مربوط به زبان و ادبیات و مذهب را به کار می‌گیرند.
بهداشت
ارمنیان ترکیه دارای بیمارستانهایی با سابقهٔ طولانی نیز می‌باشند که مهمترینشان عبارتند از؛
بیمارستان ارمنی سورپ پرگیچ
بیمارستان ارمنی سورپ پرگیچ۱۲ که دارای نشریه رسمی به همین نام نیز می‌باشد.
بیمارستان ارمنی سورپ هاگوپ۱۳
زبان
اکثر ارمنیان ترکیه دو زبانه بوده و هم از زبان ارمنی (با گویش ارمنی غربی) و هم از زبان ترکی به عنوان زبان مادری خود استفاده می‌کنند.
ارمنی غربی که گویش مورد استفاده ارمنی‌های استانبول و ترکیه است به ارمنی به آن آرومتاهایرن یکی از دو گویش ارمنی معاصر از گروه زبانهای هند و اروپایی است می‌گویند.۱۴
ارمنی غربی در اوایل قرن نوزدهم بر اساس گویش ارمنیان در استانبول که جایگزین تعدادی از گویشهای ارمنی مورد مکالمه در سراسر ترکیه شد توسعه یافت. این گویش، عمدتاً زبان نوشتاری ادبی ارمنی و در نشریات ارمنی منتشر شده در امپراطوری عثمانی و نیز بخشهای عمده‌ای از دیاسپورای ارمنی و ترکیه مدرن شد. تا حدی به همین خاطر استانبول اواخر قرن نوزده و اوائل قرن بیستم گویش ارمنی غربی تبدیل به کانون ادبی و فرهنگی ارمنی شده بود.
گویش ارمنی غربی از سوی دیاسپورای ارمنی، عمدتاً در آمریکای شمالی و جنوبی، اروپا و قسمت عمدهٔ خاورمیانه به جز ایران تکلم می‌شود. ارمنی‌های ایران به علت نزدیکی به ارمنستان از ارمنی شرقی استفاده می‌کنند و نظام آوایی ماشتوسی خود را حفظ کرده‌اند. گویش ارمنی غربی عمدتاً به این عامل هم مربوط است که بخش عمدهٔ دیاسپورای ارمنی در نواحی (اروپا، آمریکا، خاورمیانه) در اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم از طریق جمعیت ارمنی آمده از امپراطوری عثمانی شکل گرفتند.
گویش ارمنی غربی به گونهٔ برجسته‌ای درگرامر، تلفظ و هجی کلمات از گویش ارمنی شرقی مورد مکالمه در جمهوری ارمنستان، ایران و روسیه متفاوت است با وجود این آنها حرف همدیگر را می‌فهمند. تفاوت بارز دیگر گویش ارمنی غربی در این است که ساختار سنتی املای ارمنی را حفظ کرده است در حالی که گویش ارمنی شرقی اصلاحات املایی را در ۱۹۲۰ پذیرفت.
گویش ارمنی غربی هنوز هم در میان جامعهٔ ارمنی ترکیه مورد استفاده و مکالمه است ولیکن تُرکی به عنوان زبان مادری جایگزین ارمنی می‌شود و از آن جایی که گویش ارمنی غربی در ترکیه به عنوان زبان در معرض خطر تعریف می‌شود لذا یونسکو گویش ارمنی غربی را در اطلس سالانه زبانهای در معرض خطر خود اضافه نموده است.
از قرن هجدهم تا حدود ۱۹۵۰ و به مدت تغریباً ۲۵۰ سال بیش از ۲۰۰۰ کتاب به زبان تُرکی و با استفاده از حروف الفبای ارمنی چاپ شدند که به آنها کتب ارمنی ترکی گویند. این کتب نه تنها مورد استفاده ارمنی‌ها بلکه افراد ممتاز غیر ارمنی (از قبیل روشنفکران تُرکی عثمانی) نیز بود که فعالانه متون تُرکی با الفبای ارمنی را می‌خواندند.
الفبای ارمنی در کنار زبان ترکی عثمانی در اسناد رسمی امپراطوری عثمانی در ترکیه عثمانی مورد کتابت و استفاده قرار می‌گرفت. برای مثال روزنامه رسمی امپراطوری عثمانی که در حلب منتشر می‌شد و نام آن فرات بود علاوه بر عربی و تُرکی بخشی از قوانین را هم به ارمنی چاپ می‌نمود.
اولین نوول در امپراطوری عثمانی در سال ۱۸۵۱ به نام Akabi Hikayesi که از سوی سیاست مدار، روزنامه نگار و نویسنده ارمنی (وارتان پاشا-هوسپ وارتانیان) به زبان ترکی عثمانی به نگارش در آمده و با حروف ارمنی منتشر گردید. این نوول، یک داستان عاشقانه غیرممکن را بین دو جوان که از دو جامعهٔ متفاوت آمده‌اند در جوی توأم با خصومت و مصیبت شرح می‌دهد.
وقتی که خانواده ارمنی دوزاُقلو ضراب خانه عثمانی را در طی سلطنت عبدالمجید یکم اداره می‌نمودند آنها نیز ثبت و ضبط خود را با حروف ارمنی حفظ کردند.
مجموعه بزرگی از متون ارمنی – تُرکی می‌توان در متون عبادتی ارمنی مسیحی تا ۱۹۵۰ یافت. کتاب مقدس مورد استفاده از سوی برخی از ارمنی‌ها در امپراطوری عثمانی نه تنها آیات آن به ارمنی چاپ شده بود بلکه برخی اوقات با استفاده از حروف الفبای ارمنی به زبان تُرکی نیز ترجمه شده بود. این روش در کلیسای ارمنی بویژه برای کسانی که بیشتر به تُرکی آشنا بودند تا ارمنی ادامه یافت. تعدادی از سرودهای روحانی مسیحی مورد استفاده در برخی کلیساهای ارمنی نیز تُرکی - ارمنی بودند.
ارامنه و زبان تُرکی
ارامنه اصلی‌ترین نقش را در پیشرفت زبان ترکی از طریق اصلاحات زبانی ارائه شده از سوی آتاتورک داشته‌اند. دو ارمنی به نامهای هاگوپ مارتایان معروف به هاگوپ دیلاشار و سالها قبل از آن در دوران عثمانی بدروس کِرِستِسیان در اجرای هدف آتاتورک اصلی‌ترین نقش را داشته‌اند. در اجرای هدف آتاتورک برای تغییر حروف همراه با پیشرفت صنعت چاپ در ترکیه که ارمنیان نقش اساسی در پیشرفت آن داشتند همزمان شد.
بوقوس آرابیان اولین روزنامه تُرکی را به نام (Takvim-i Vekayi)همراه ترجمه ارمنی آن منتشر ساخت.
هوانس۱۵به گوتنبرگ تُرک مشهور است.
کاسب افندی۱۶ اولین مجله طنز را به نام دیوژن در سال ۱۸۷۰ منتشر ساخت.
یروانت میسیرهیان۱۷ برای اولین بار کتب چاپی در سطح امپراطوری عثمانی را توسعه داده و تکمیل نمود.
هاگوپ مارتایان معروف به هاگوپ دیلاشار زبانشناس ترکیه (متولد در تاریخ ۲۲ می ۱۸۹۵ در شهر استانبول و وفات در سال ۱۲ سپتامبر ۱۹۷۹) او زبانهای ترکی را دسته‌بندی نموده و دبیر کل و سرمتخصص انجمن زبان ترکی TLA بود که از سال ۱۹۳۲ تا ۱۹۷۹ تأسیس شده بود.
او فارغ‌التحصیل دانشگاه آمریکائی به نام کریستوفر روبرت در استانبول در سال ۱۹۱۵ بوده و به ۲۲ زبان زنده دنیا مسلط بوده است.
علاوه بر زبانهای ترکی و ارمنی، مارتایان زبانهای انگلیسی، یونانی، اسپانیایی، لاتین، آلمانی، روسی و بلغاری را نیز می‌دانست. او بعد از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه روبرت به عنوان استاد زبان انگلیسی در همان دانشگاه مشغول تدریس شد؛ و در دانشگاه صوفیه در بلغارستان به عنوان متخصص زبان تُرکی عثمانی و زبانهای کهن شرقی تدریس می‌کرد.
او در ۲۲ سپتامبر ۱۹۳۲ به عنوان زبانشناس متخصص در اولین کنگرهٔ زبانشناسی تُرکی تحت نظارت مصطفی کمال پاشا دعوت شده بود. استپان گوردیکیان۱۸ زبانشناس، تُرک شناس، استاد و عضوانجمن علمی و گوورک سیمکشیان۱۹ که هر دو از تبار ارمنی بودند از سخنگویان برجسته در این اولین کنفرانس زبان تُرکی بودند. هاگوپ مارتایان به عنوان سرمتخصص و دبیرکل انجمن زبان تُرکی تغریباً از آغاز فعالیت آن به کار خود در آنکارا ادامه داد.
آتاترک به او لقب دیلاشار را پیشنهاد نمود (که از لحاظ ادبی به معنای گشایندهٔ زبان بود) و او این لقب را پذیرفت. او بین سالهای ۱۹۳۶ تا ۱۹۵۱ در آنکارا به تدریس زبان و تاریخ پرداخته و مشاور کل در تدوین دائرةالمعارف تُرکی بین سالهای ۱۹۴۲ تا ۱۹۶۰ بوده است.۲۰
موسیقی
شکل فرهنگی و موسیقایی علاوه بر اجرای برگزیده‌ای غنی از تعدادی از موسیقیهای تُرکی، کُردی، گرجی، عربی و کولی در فهرستشان تعدادی از موسیقیهای سنتی ارمنی را نیز در بر می‌گیرند، که آنها را به عنوان قسمتی از برنامه تُرکی و ارمنی در ارمنستان که می‌توان حمایت از USAID باشد کنسرت می‌دهند.
خواننده راک هایکو جپکین
گروه سایات نوا که در سال ۱۹۷۱ از سوی کودکان کلیسای استانبول تأسیس شد آوازهای سنتی ارمنی را اجرا نموده و موسیقی فولکلور ارمنی را مطالعه و تفسیر می‌کند.
در موسیقی اپرای کلاسیک و تئاتر توتو کاراکا۲۱ چهرهٔ برجسته‌ای در صحنه بود در هنر فولکلور تأثیر افسانه‌ای اودی هرانت کنکولیان و بازی او غیرقابل توصیف است.
در موسیقی معاصر آردو تونجبویاجیان و برادرش اوننو تونج دو آهنگساز و نوازنده جاز واقعی هستند. یاشار کورت هنرپیشه راک ترک اعلام کرد که او از اصلیت و تبار ارمنی بوده است. آهنگساز راک مشهور دیگر ارمنی هایکو جپکین می‌باشد.
سینما و تئاتر
در فعالیت سینمایی باید اشاره خاصی به واهی اوز۲۲ که از سال ۱۹۴۰ تا ۱۹۶۰ در فیلم‌های بسیاری ظاهر شد، اشاره نمود، و همچنین سامی هازینز۲۳ که از سال ۱۹۵۰ تا ۱۹۹۰ تا ده تا فیلم ظاهر شد، و نوبار ترزیان که در بیش از ۴۰۰ فیلم ظاهر شد.
فعالین سینمایی که دارای ریشه عمیق و قوی ارمنی هستند:
هنرپیشه تورگوت اوزاتای۲۴ دیگری هنرپیشه و کارگردان کنان پارس۲۵(نام اصلی گریگور سوزیان۲۶) و هنرپیشه تئاتر و فیلم ایرما فلکیان۲۷ هستند.
عکاسی
عکاس آرا گولر
عکاس آرا گولر یکی از مشهورترین عکاسان خبرنگار از تبار ارمنی است که لقب وی " چشم استانبول " یا عکاس استانبول است.۲۸
ادبیات
شعرا، نویسندگان، داستان نویسان و مقاله نویسان و منتقدان ادبی ارمنی نقش بسیار مهمی را بویژه در صحنهٔ ادبی دیاسپورای ارمنی با کیفیت آثار خود در ارمنستان غربی ایفا می‌کنند.
روبرت هادجیان۲۹ رئیس کل روزنامه مارمارا در استانبول یک چهره اساسی و مؤثر در عرصهٔ انتقاد ادبی باقی می‌ماند.
زاره یالدیچیان۳۰ که بیشتر با نام مستعارش زاهراد شناخته می‌شود یک شاعر معروف ارمنستان غربی بود.
رسانه‌های گروهی
استانبول جایگاه تعدادی از نشریات بانفوذ و کهنه کار ارمنی بوده است که هم اکنون برجسته‌ترین آنها از میان رفته است. روزنامه‌هایی نظیر (آرولک۳۱ – بوزانتیون۳۲- سورهانداک۳۳ - منظومه افکار - ورچین لور۳۴) و در خارج از استانبول نشریات روزانه‌ای چون (آرشالویس۳۵ - داشینک۳۶ وان۳۷) نام برد.
در حال حاضر استانبول دارای دو نشریه به زبان ارمنی است که نام یکی ژامامناک به معنی (زمان) است که در ۱۹۰۸ تأسیس شد و دیگری مارمارا است همچینین این شهر حافظ یک سنت زندهٔ ارمنی – ترکی است که جزء لاینفکی از زبان ارمنی غربی و ادبیات ارمنی است.
ژاماناک یک روزنامه قدیمی منتشر شده در استانبول است این روزنامه در سال ۱۹۰۸ از سوی میساک کوچونیان تأسیس شده و یک تأسیس خانوادگی بوده است که از شروع تأسیس آن مالکیتش به خانوادهٔ کوچونیان رسیده است.۳۸ بعد از میساک این روزنامه به سارکیس کوچونیان و از سال ۱۹۹۲ به آرا کوچونیان منتقل شد.
مارمارا هم روزنامه‌ای است که از ۱۹۴۰ در استانبول منتشر می‌شود که از سوی روزنامه نگار ارمنی سورن شاملیان منتشر شد و از سال ۱۹۶۷ روبرت هادلر عهده دار انتشار آن شد. مارمارا هفته‌ای شش روز به جز یک شنبه‌ها منتشر می‌شود.۳۹
آگوس (به معنی زمین یا مزرعه شخم زده) هفته نامه دو زبانه ارمنی و تُرکی منتشر شده در استانبول است که در پنجم آوریل ۱۹۹۶ منتشر شد و امروزه تیراژ آن ۵۰۰۰ نسخه است. در کنار بخش ارمنی و ترکی، این روزنامه دارای بخش آنلاین انگلیسی نیز می‌باشد. از ابتدای تأسیس، هرانت دینک تا زمان قتلش در بیرون از اداره در استانبول در ژانویه ۲۰۰۷، مدیر مسئول آن بود.۴۰
لرابر۴۱ یک نشریه ادواری چند زبانه ترکی و ارمنی وانگلیسی است و ارگان رسمی پارتیارک نشین ارمنی استانبول است.
سایر عناوین نشریات ارمنی شامل سورپ پرگیچ که مجله بیمارستان ارمنی سورپ پرگیچ (نجات دهندهٔ مقدس) است و نیز (کولیس۴۲ - شوقاگات۴۳ - نورسان۴۴) ومجله فکاهی ژبید به معنی (لبخند) می‌باشد.
تاریخ
ارمنی هایی که امروزه در ترکیه زندگی می‌کنند بازماندگان جامعهٔ بزرگ‌تری هستند که به مدت هزاران سال قبل از تأسیس امپراتوری عثمانی وجود داشت. تعداد شهروندان ارمنی امپراطوری عثمانی قبل از جنگ جهانی اول بین دو تا دو و نیم میلیون نفر تخمین زده می‌شود. در طی دوران امپراطوری عثمانی ارمنی‌ها همانند یونانیان و یهودیان در کسب و کار و تجارت فعال بودند.
کودکان ارمنی در کودکستان هاکوپ مقدس سال ۱۹۰۰م
وقتی که کنستانتینوپل، قسمتی از امپراطوری عثمانی شد از سوی سلطان، ارمنی‌های ارتودکس مورد حمایت قرار گرفتند به گونه‌ای که آنها توانستند کلیساهای خود را در سرزمین امپراطوری بسازند. تعدادی از کلیساهای ارمنی در آناطولی و استانبول در ۱۴۵۳م یا بعد از بازتاب تحمل گروههای قومی و مذهبی گوناگون تحت کنترل عثمانی در طی آن دوره ساخته شده‌اند.
با شروع قرن نوزدهم نااستواری سیاسی، اوضاع وخیم اقتصادی و تنشهای مداوم قومی باعث مهاجرت حدود صد هزار ارمنی به اروپا، آمریکا و خاورمیانه شد. این خروج گسترده، جماعت ارمنیان پراکنده را در سراسر جهان بر اساس جمعیت اصلی ارمنی‌های عثمانی مهاجر به تعداد وسیع را ایجاد کرد علاوه بر این مهاجرت‌هایی نیز از قفقاز صورت می‌گرفت که عمدتاً به مقصد روسیه بود.
تعدادی از ارمنی‌ها بین سالهای ۱۸۹۴م تا ۱۸۹۷م توسط سلطان عبدالحمید قتل‌عام شدند. کشتارهای بیشتری در ۱۹۰۹م اتفاق افتاد که به قتل‌عام آدانا نیز معروف است که در طی آن بین بیست تا سی هزار ارمنی کشته شدند.۳
نسل‌کشی ارامنه در سالهای ۱۹۱۵م تا ۱۹۱۸م اتفاق افتاد که در طی آن دولت عثمانی وقت دستور تبعید و اخراج و کشتار بیش از یک و نیم و تا دو میلیون ارمنی را به بهانهٔ ملاحظات سیاسی و امنیتی صادر نمود. این کشتارها اکثریت بزرگی از ارمنیان حدوداً هفتاد تا هشتاد درصد کل جمعیت ارمنی‌های ساکن در امپراطوری عثمانی را در زمان جنگ جهانی اول در بر می‌گرفت. تعدادی از آنها مستقیماً بر اثر کشتارهای عثمانی مردند و تعدادی دیگر بر اثر اخراج و تبعید وسیع و انتقال اجباری جمعیت و بیشتر از طریق حملات نظامیون کرد جان سپردند.۴
ارمنی‌های باقی‌مانده در قسمتهای شرقی کشور بین سالهای ۱۹۱۷م تا ۱۹۱۸م به قفقاز پناه جسته و سرانجام در نواحی کنترل شده از سوی جمهوری دموکراتیک تازه تأسیس ارمنستان ساکن شده و هرگز به خانه‌های اصلی خود در شرق ترکیه برنگشتند (که ساکنین شش ولایت ارمنی ترکیه بودند)
تعدادی از ارمنی‌ها که حدود سیصد هزار نفر بودند بر طبق برخی برآوردها از سوی تُرکها و کُردها مورد پذیرش قرار گرفته و یا جمعیت مسلمانان در طی پروسهٔ کردسازی یا ترک‌سازی ازدواج نمودند تا با وقایع شوم کمتری مواجه گردند.۵
اکثر بازماندگان ارمنی که به سوریه مدرن و در کل خاورمیانه آمدند و برخی که موقتاً به خانه هایشان در ترکیه در پایان جنگ جهانی اول بویژه در طی قیمومیت فرانسه بازگشتند در نتیجه اجازه‌ای بود که به کنترل جنوب شرقی ترکیه در طی موافقت‌نامه سایکس–پیکو به فرانسه داده شده بود.
جمعیت ارمنی از موج جدید کشتارها در طی دوران ۱۹۲۰ تا ۱۹۲۳ در طی جنگ استقلال ترکیه رنج کشید که شامل ارمنی‌های باقی‌مانده در شرق و جنوب کشور به علاوه یونانیها در منطقه دریای سیاه می‌شدند. اخراج گستردهٔ جمعیت ارمنی‌های باقی‌مانده در ترکیه بویژه بعد از بازپس گیری منطقه از دست نیروهای فرانسوی ادامه یافت و ارمنی‌های اندکی که باقی‌ماندند دست به فرار زدند.
تا پایان سال ۱۹۲۰ تعداد کمی از ارمنیان باقی‌مانده و در سراسر کشور پراکنده بودند و تنها جمعیت قابل دوام آنها در استانبول و اطراف آن باقی‌مانده‌اند.۶
جمعیت نگاری
جمعیت کنونی ارمنی در ترکیه بین چهل تا هفتاد هزار نفر تخمین زده می‌شود که عمدتاً در شهر استانبول و اطراف آن زندگی می‌کنند حتی همین تعداد اندک جمعیت ارمنی فعال در ترکیه نیز به خاطر مهاجرت‌های بیشتر به اروپا، آمریکا و استرالیا کاهش یافته‌اند.
این جمعیت به عنوان یک گروه مجزا در نظام تُرکی شناخته می‌شود و دارای نهادهای آموزشی، فرهنگی، مذهبی و اجتماعی خود و مطبوعات مجزای خود است. جمعیت ارمنیان ترکیه برای حفظ نهادهای خود و بازبودن مدارس و بقاء مطبوعاتشان تلاشهای بسیار سختی بر اثر کاهش تقاضای ناشی از مهاجرتها و ضعف اقتصادی قابل ملاحظه به عمل آوردند.
جامعهٔ ارمنی ترکیه عمدتاً به ارمنی‌های ارتودکس حواری متعلق به کلیسای حواری ارمنی با اقلیت کوچکی از پیروان کلیسای کاتولیک ارمنی و کلیسای پروتستان انجیلی تقسیم می‌شوند.
مسیحیان کریپتو یا پنهان۷
در طی نسل‌کشی ارمنیان تعدادی از کودکان یتیم ارمنی از سوی خانواده‌های مسلمان محلی به فرزند خواندگی پذیرفته شدند که برخی اوقات نام آنها را تغییر داده و آنها را به دین اسلام درآوردند. یک منبع رقم ۳۰۰۰۰۰ نفر را ذکر می‌کند اما تحلیل دیگری این رقم را بیش از حد بزرگ ذکر می‌کند و تمایل به رقم ۶۳۰۰۰ نفر دارد رقمی که بر طبق گزارش وزارت خارجه ایالات متحده از سوی پاتریارک ارمنی قسطنطنیه در سال ۱۹۲۱م ذکر شده است.
آمار ارامنه نهان در ترکیه
هنگامی که ارمنیان باقی‌مانده شروع به جستجو و ادعای برگرداندن این کودکان یتیم را بعد از جنگ جهانی دوم نمودند تنها درصد کوچکی از آنها پیدا شدند و به خانواده هایشان پیوستند در حالی که بقیه به زندگی خود به عنوان مسلمان ادامه دادند. علاوه بر این تعدادی از خانواده‌های ارمنی نیز به منظور فرار از نسل‌کشی مسلمان شده‌اند.
تعداد نامعلومی از افراد با اصلیت ارمنی در ترکیه وجود دارند که امروزه از تبار خود آگاه نبوده و چیزی حدود ۳۰۰۰۰۰ نفر هستند که ارمنی‌های نهانی هستند که مسیحیان کریپتو یا پنهان نامیده می‌شوند. رقم ۳۰۰۰۰۰ نفر ممکن است متعلق به سال ۱۹۱۵ باشد اما چندین نسل از آن ماجرا گذشته است و بنابراین این ارقام می‌بایست بسیار بیش از این بویژه بر اثر ازدواجهای مختلط باشد. به علت تصاعد طبیعی جمعیت، تعیین رقم دقیق تعداد ارمنی‌ها در ترکیه به شدت مورد نزاع و بحث می‌باشد. اما برخی برآوردهای محافظه کارانه نشان می‌دهند که تعداد آنها در اواخر قرن بیستم از مرز یک میلیون نفر گذشته است.
عده‌ای نیز تبار ارمنی ارامنهٔ نهان را انکار می‌کنند به این دلیل که این تبار ممکن است زمانی بر اثر تُرکی کردن بر اثر ازدواج با جمعیت تُرکی یا کُردی تغییر کرده باشد و ارمنی بودن آنها ممکن است مورد تردید قرار گیرد و تعدادی از آنها ممکن است به طور بالفعل در زمان کنونی بیشتر خود را تُرک احساس کنند تا ارمنی.
در سال ۱۹۶۰ تعدادی از این خانواده‌ها به مسیحیت برگشته و نامهای خود را نیز تغییر دادند.
ارمنی‌های حمشین
حمشین‌ها تعدادی از گروههای گوناگون از مردمی هستند که در تاریخ گذشته یا حال به ناحیهٔ حمشین مربوط می‌شوند که در منطقه دریای سیاه در شرق ترکیه واقع است.
آنها به عنوان حمشینلی، حمشینیها، حمشنتسی (به ارمنی حامشنی) نامیده شده و یا خود را به این اسم می‌نامند که در زبان مربوطه به معنای مقیمی حمشین می‌باشد.
این ناحیه در قرن پانزدهم به امپراطوری عثمانی ملحق شده و در طی این دوره مرحله‌ای از مهاجرتها و اسلامی کردن در آنجا صورت گرفت. جزئیات و اوضاع و احوال توأم با این مراحل مهاجرت و اسلامی کردن در طی دوران امپراطوری عثمانی به روشنی معلوم و مستند نشده است.
اکثر منابع با این امر موافقند که قبل از دوره امپراطوری عثمانی، اکثریت عمدهٔ ساکنین حمشین در اصل از لحاظ قومیتی ارمنی و اعضاء کلیسای حواری ارمنی و از مسیحیان قدیمی بوده‌اند. آنها همچنین امروزه مقدار زیادی از عناصر قومیت ارمنی در سنتها و زبان محلیشان را نگه داشته‌اند.
در نتیجهٔ این پیشرفتها، جوامع متمایزی با همان تیره و نام نیز در نزدیکی ترکیه در هوپای قفقاز ظاهر شده‌اند این سه جامعه تغریباً از وجود همدیگر نا آگاهند.
در داخل ترکیه حمشینهای ساکن آنجا (در نشریات به عنوان حمشینهای غربی انگاشته می‌شوند) مسلمانان سنی تُرک زبان هستند که عمدتاً در مناطقی از استان ریزه ترکیه زندگی می‌کنند.
همچنین در ترکیه حمشینهای هوپا (به عنوان حمشینهای شرقی در نشریات انگاشته می‌شوند) مسلمانان سنی بوده و عمدتاً در نواحی هوپا و بورچکا در استان آرتوین ترکیه زندگی می‌کنند. علاوه بر این آنها به نوعی لهجه ای از ارمنی غربی که در تُرکی حمشینی نامیده می‌شود نیز تکلم می‌نمایند.
علاوه بر این در خارج از جمهوری ترکیه حمشینهایی (که گاهگاهی در نشریات به عنوان حمشینهای شمالی خوانده می‌شوند) مسیحیانی هستند که در آبخازیا و کراسنودار کرای روسیه زندگی می‌کنند، و به خوبی به زبان حمشینی صحبت می‌کنند. تعدادی از حمشینهای مسلمان نیز در گرجستان و کراسنودار روسیه زندگی می‌کنند و برخی از عناصر حمشینی نیز در میان ترک‌های مسختی وجود دارد.۸
سیاست
احزاب سیاسی سنتی ارمنی در زندگی سیاسی ارمنیان ترکیه حداقل از ۱۸۹۰ تا ۱۹۱۵ بسیار فعال بوده‌اند و این شامل فدراسیون انقلابی ارمنی، حزب سوسیال دموکراتیک هنچاک، حزب آرمناکان و حزب لیبرال دموکراتیک ارمنی (رامگاوار) بودند. اما فعالیت این احزاب بعد از ۱۹۱۵ محدود شد و این وضع از آن زمان تا کنون چنین بوده است و آنها هیچ گونه نقش قانونی در سیاستهای ارمنی ترکیه نداشته‌اند با وجود این در جماعت ارمنیان پراکنده بسیار فعال مانده‌اند.
ارامنه در جنبش ملی ترکیه
اعضاء سیاسی متعلق به این احزاب و برخی اعضاء برجستهٔ فدراسیون انقلابی ارمنی، اقدام به ترور رهبران سیاسی تُرکی کرده‌اند که نقش فعالی در برنامه ریزی و دستور صدور نسل‌کشی ارمنیان داشته و از سوی دادگاههای نظامی تُرکی سالهای ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۰ محاکمه شده‌اند داشته‌اند. این عملیات که به عنوان عملیات نمسیس شناخته شد برای تعقیب چنین رهبرانی در سطح جهان ادامه یافت و حداقل هفت نفر از این رهبران کشته شدند.
ارمنی‌ها در ترکیه در سیاستهای این کشور فعال بوده‌اند. یکی از ارمنی‌های ترکیه به نام سارکیس آقپاریک چرکزیان۹ و آرام پهلوانیان۱۰ نقش اساسی و مؤثر در تأسیس حزب کمونیست ترکیه ایفا نموده‌اند. ارمنی‌ها در تعداد دیگری از احزاب سیاسی ترکیه نیز فعال بوده‌اند ولی هیچ ارمنی از سال ۱۹۶۰ به عنوان عضو مجلس ملی کبیر ترکیه انتخاب نشده است.
مذهب
پاتریارک نشین ارمنی که در سال ۱۴۶۱ در استانبول تأسیس شد که رئیس دینی جامعهٔ ارمنی در ترکیه است این کلیسا نقش بسیار مهم سیاسی را در قبل اعمال کرده است و امروزه این کلیسا هنوز یک اقتدار روحانی را که احترام قابل ملاحظه‌ای در میان کلیساهای ارتودکس برایش به دست آورده اعمال می‌کند. پاتریارک نشین ترکیه برتری پاتریارک عالی و جاثلیق کل ارمنیان در مراکز اصلی روحانی و اداری کلیسای ارمنی، و واغارشاپات در جمهوری ارمنستان در موضوعاتی که دارای جنبه جهانی کلیسای ارمنی است را به رسیمیت شناخته و در موضوعات محلی دارای خودمختاری است.
اسقف پاتریارک مسروپ دوم ماتافیان۱۱ هشتمین پاتریارک ارمنی استانبول تحت اقتدار پاتریارک و جاثلیق نشین کل ارامنه است.
کلیساهای ارمنی در ترکیه
نوشتار اصلی: فهرست کلیساهای ارمنی در ترکیه
نوشتار اصلی: میراث فرهنگی ارمنیان در ترکیه
ترکیه دارای صدها کلیسای ارمنی است. اکثر آنها یا در شرف ویرانی هستند و یا برای مقاصد دیگر به کار می‌روند. هنوز کلیساهای ارمنی با نام ارمنی مورد استفاده پیروان کلیسای حواری ارمنی فعال هستند و البته کلیساهای کاتولیک و پروتستان هم فعال می‌باشند.
گذشته از کلیسای جامع و اصلی سورب آسدوادزادزین در کومکاپی استانبول دهها کلیسای ارمنی نیز وجود دارد که تعدادی از آنها به علت فقدان جمعیت یا کشیش، غیرفعال می‌باشند.
آموزش و پرورش
مدارس یا از کودکسان تا کلاس دوازدهم، یا از کودکستان تا کلاس هشتم و یا از کلاس نهم تا دوازدهم هستند به معنای مدرسه ابتدایی و راهنمایی ارمنی و به معنای دبیرستان ارمنی می‌باشد. مدارس ارمنی ترکیه برنامهٔ کاملی از دروس تُرکی را به همراه موضوعات ارمنی عمدتاً مربوط به زبان و ادبیات و مذهب را به کار می‌گیرند.
بهداشت
ارمنیان ترکیه دارای بیمارستانهایی با سابقهٔ طولانی نیز می‌باشند که مهمترینشان عبارتند از؛
بیمارستان ارمنی سورپ پرگیچ
بیمارستان ارمنی سورپ پرگیچ۱۲ که دارای نشریه رسمی به همین نام نیز می‌باشد.
بیمارستان ارمنی سورپ هاگوپ۱۳
زبان
اکثر ارمنیان ترکیه دو زبانه بوده و هم از زبان ارمنی (با گویش ارمنی غربی) و هم از زبان ترکی به عنوان زبان مادری خود استفاده می‌کنند.
ارمنی غربی که گویش مورد استفاده ارمنی‌های استانبول و ترکیه است به ارمنی به آن آرومتاهایرن یکی از دو گویش ارمنی معاصر از گروه زبانهای هند و اروپایی است می‌گویند.۱۴
ارمنی غربی در اوایل قرن نوزدهم بر اساس گویش ارمنیان در استانبول که جایگزین تعدادی از گویشهای ارمنی مورد مکالمه در سراسر ترکیه شد توسعه یافت. این گویش، عمدتاً زبان نوشتاری ادبی ارمنی و در نشریات ارمنی منتشر شده در امپراطوری عثمانی و نیز بخشهای عمده‌ای از دیاسپورای ارمنی و ترکیه مدرن شد. تا حدی به همین خاطر استانبول اواخر قرن نوزده و اوائل قرن بیستم گویش ارمنی غربی تبدیل به کانون ادبی و فرهنگی ارمنی شده بود.
گویش ارمنی غربی از سوی دیاسپورای ارمنی، عمدتاً در آمریکای شمالی و جنوبی، اروپا و قسمت عمدهٔ خاورمیانه به جز ایران تکلم می‌شود. ارمنی‌های ایران به علت نزدیکی به ارمنستان از ارمنی شرقی استفاده می‌کنند و نظام آوایی ماشتوسی خود را حفظ کرده‌اند. گویش ارمنی غربی عمدتاً به این عامل هم مربوط است که بخش عمدهٔ دیاسپورای ارمنی در نواحی (اروپا، آمریکا، خاورمیانه) در اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم از طریق جمعیت ارمنی آمده از امپراطوری عثمانی شکل گرفتند.
گویش ارمنی غربی به گونهٔ برجسته‌ای درگرامر، تلفظ و هجی کلمات از گویش ارمنی شرقی مورد مکالمه در جمهوری ارمنستان، ایران و روسیه متفاوت است با وجود این آنها حرف همدیگر را می‌فهمند. تفاوت بارز دیگر گویش ارمنی غربی در این است که ساختار سنتی املای ارمنی را حفظ کرده است در حالی که گویش ارمنی شرقی اصلاحات املایی را در ۱۹۲۰ پذیرفت.
گویش ارمنی غربی هنوز هم در میان جامعهٔ ارمنی ترکیه مورد استفاده و مکالمه است ولیکن تُرکی به عنوان زبان مادری جایگزین ارمنی می‌شود و از آن جایی که گویش ارمنی غربی در ترکیه به عنوان زبان در معرض خطر تعریف می‌شود لذا یونسکو گویش ارمنی غربی را در اطلس سالانه زبانهای در معرض خطر خود اضافه نموده است.
از قرن هجدهم تا حدود ۱۹۵۰ و به مدت تغریباً ۲۵۰ سال بیش از ۲۰۰۰ کتاب به زبان تُرکی و با استفاده از حروف الفبای ارمنی چاپ شدند که به آنها کتب ارمنی ترکی گویند. این کتب نه تنها مورد استفاده ارمنی‌ها بلکه افراد ممتاز غیر ارمنی (از قبیل روشنفکران تُرکی عثمانی) نیز بود که فعالانه متون تُرکی با الفبای ارمنی را می‌خواندند.
الفبای ارمنی در کنار زبان ترکی عثمانی در اسناد رسمی امپراطوری عثمانی در ترکیه عثمانی مورد کتابت و استفاده قرار می‌گرفت. برای مثال روزنامه رسمی امپراطوری عثمانی که در حلب منتشر می‌شد و نام آن فرات بود علاوه بر عربی و تُرکی بخشی از قوانین را هم به ارمنی چاپ می‌نمود.
اولین نوول در امپراطوری عثمانی در سال ۱۸۵۱ به نام Akabi Hikayesi که از سوی سیاست مدار، روزنامه نگار و نویسنده ارمنی (وارتان پاشا-هوسپ وارتانیان) به زبان ترکی عثمانی به نگارش در آمده و با حروف ارمنی منتشر گردید. این نوول، یک داستان عاشقانه غیرممکن را بین دو جوان که از دو جامعهٔ متفاوت آمده‌اند در جوی توأم با خصومت و مصیبت شرح می‌دهد.
وقتی که خانواده ارمنی دوزاُقلو ضراب خانه عثمانی را در طی سلطنت عبدالمجید یکم اداره می‌نمودند آنها نیز ثبت و ضبط خود را با حروف ارمنی حفظ کردند.
مجموعه بزرگی از متون ارمنی – تُرکی می‌توان در متون عبادتی ارمنی مسیحی تا ۱۹۵۰ یافت. کتاب مقدس مورد استفاده از سوی برخی از ارمنی‌ها در امپراطوری عثمانی نه تنها آیات آن به ارمنی چاپ شده بود بلکه برخی اوقات با استفاده از حروف الفبای ارمنی به زبان تُرکی نیز ترجمه شده بود. این روش در کلیسای ارمنی بویژه برای کسانی که بیشتر به تُرکی آشنا بودند تا ارمنی ادامه یافت. تعدادی از سرودهای روحانی مسیحی مورد استفاده در برخی کلیساهای ارمنی نیز تُرکی - ارمنی بودند.
ارامنه و زبان تُرکی
ارامنه اصلی‌ترین نقش را در پیشرفت زبان ترکی از طریق اصلاحات زبانی ارائه شده از سوی آتاتورک داشته‌اند. دو ارمنی به نامهای هاگوپ مارتایان معروف به هاگوپ دیلاشار و سالها قبل از آن در دوران عثمانی بدروس کِرِستِسیان در اجرای هدف آتاتورک اصلی‌ترین نقش را داشته‌اند. در اجرای هدف آتاتورک برای تغییر حروف همراه با پیشرفت صنعت چاپ در ترکیه که ارمنیان نقش اساسی در پیشرفت آن داشتند همزمان شد.
بوقوس آرابیان اولین روزنامه تُرکی را به نام (Takvim-i Vekayi)همراه ترجمه ارمنی آن منتشر ساخت.
هوانس۱۵به گوتنبرگ تُرک مشهور است.
کاسب افندی۱۶ اولین مجله طنز را به نام دیوژن در سال ۱۸۷۰ منتشر ساخت.
یروانت میسیرهیان۱۷ برای اولین بار کتب چاپی در سطح امپراطوری عثمانی را توسعه داده و تکمیل نمود.
هاگوپ مارتایان معروف به هاگوپ دیلاشار زبانشناس ترکیه (متولد در تاریخ ۲۲ می ۱۸۹۵ در شهر استانبول و وفات در سال ۱۲ سپتامبر ۱۹۷۹) او زبانهای ترکی را دسته‌بندی نموده و دبیر کل و سرمتخصص انجمن زبان ترکی TLA بود که از سال ۱۹۳۲ تا ۱۹۷۹ تأسیس شده بود.
او فارغ‌التحصیل دانشگاه آمریکائی به نام کریستوفر روبرت در استانبول در سال ۱۹۱۵ بوده و به ۲۲ زبان زنده دنیا مسلط بوده است.
علاوه بر زبانهای ترکی و ارمنی، مارتایان زبانهای انگلیسی، یونانی، اسپانیایی، لاتین، آلمانی، روسی و بلغاری را نیز می‌دانست. او بعد از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه روبرت به عنوان استاد زبان انگلیسی در همان دانشگاه مشغول تدریس شد؛ و در دانشگاه صوفیه در بلغارستان به عنوان متخصص زبان تُرکی عثمانی و زبانهای کهن شرقی تدریس می‌کرد.
او در ۲۲ سپتامبر ۱۹۳۲ به عنوان زبانشناس متخصص در اولین کنگرهٔ زبانشناسی تُرکی تحت نظارت مصطفی کمال پاشا دعوت شده بود. استپان گوردیکیان۱۸ زبانشناس، تُرک شناس، استاد و عضوانجمن علمی و گوورک سیمکشیان۱۹ که هر دو از تبار ارمنی بودند از سخنگویان برجسته در این اولین کنفرانس زبان تُرکی بودند. هاگوپ مارتایان به عنوان سرمتخصص و دبیرکل انجمن زبان تُرکی تغریباً از آغاز فعالیت آن به کار خود در آنکارا ادامه داد.
آتاترک به او لقب دیلاشار را پیشنهاد نمود (که از لحاظ ادبی به معنای گشایندهٔ زبان بود) و او این لقب را پذیرفت. او بین سالهای ۱۹۳۶ تا ۱۹۵۱ در آنکارا به تدریس زبان و تاریخ پرداخته و مشاور کل در تدوین دائرةالمعارف تُرکی بین سالهای ۱۹۴۲ تا ۱۹۶۰ بوده است.۲۰
موسیقی
شکل فرهنگی و موسیقایی علاوه بر اجرای برگزیده‌ای غنی از تعدادی از موسیقیهای تُرکی، کُردی، گرجی، عربی و کولی در فهرستشان تعدادی از موسیقیهای سنتی ارمنی را نیز در بر می‌گیرند، که آنها را به عنوان قسمتی از برنامه تُرکی و ارمنی در ارمنستان که می‌توان حمایت از USAID باشد کنسرت می‌دهند.
خواننده راک هایکو جپکین
گروه سایات نوا که در سال ۱۹۷۱ از سوی کودکان کلیسای استانبول تأسیس شد آوازهای سنتی ارمنی را اجرا نموده و موسیقی فولکلور ارمنی را مطالعه و تفسیر می‌کند.
در موسیقی اپرای کلاسیک و تئاتر توتو کاراکا۲۱ چهرهٔ برجسته‌ای در صحنه بود در هنر فولکلور تأثیر افسانه‌ای اودی هرانت کنکولیان و بازی او غیرقابل توصیف است.
در موسیقی معاصر آردو تونجبویاجیان و برادرش اوننو تونج دو آهنگساز و نوازنده جاز واقعی هستند. یاشار کورت هنرپیشه راک ترک اعلام کرد که او از اصلیت و تبار ارمنی بوده است. آهنگساز راک مشهور دیگر ارمنی هایکو جپکین می‌باشد.
سینما و تئاتر
در فعالیت سینمایی باید اشاره خاصی به واهی اوز۲۲ که از سال ۱۹۴۰ تا ۱۹۶۰ در فیلم‌های بسیاری ظاهر شد، اشاره نمود، و همچنین سامی هازینز۲۳ که از سال ۱۹۵۰ تا ۱۹۹۰ تا ده تا فیلم ظاهر شد، و نوبار ترزیان که در بیش از ۴۰۰ فیلم ظاهر شد.
فعالین سینمایی که دارای ریشه عمیق و قوی ارمنی هستند:
هنرپیشه تورگوت اوزاتای۲۴ دیگری هنرپیشه و کارگردان کنان پارس۲۵(نام اصلی گریگور سوزیان۲۶) و هنرپیشه تئاتر و فیلم ایرما فلکیان۲۷ هستند.
عکاسی
عکاس آرا گولر
عکاس آرا گولر یکی از مشهورترین عکاسان خبرنگار از تبار ارمنی است که لقب وی " چشم استانبول " یا عکاس استانبول است.۲۸
ادبیات
شعرا، نویسندگان، داستان نویسان و مقاله نویسان و منتقدان ادبی ارمنی نقش بسیار مهمی را بویژه در صحنهٔ ادبی دیاسپورای ارمنی با کیفیت آثار خود در ارمنستان غربی ایفا می‌کنند.
روبرت هادجیان۲۹ رئیس کل روزنامه مارمارا در استانبول یک چهره اساسی و مؤثر در عرصهٔ انتقاد ادبی باقی می‌ماند.
زاره یالدیچیان۳۰ که بیشتر با نام مستعارش زاهراد شناخته می‌شود یک شاعر معروف ارمنستان غربی بود.
رسانه‌های گروهی
استانبول جایگاه تعدادی از نشریات بانفوذ و کهنه کار ارمنی بوده است که هم اکنون برجسته‌ترین آنها از میان رفته است. روزنامه‌هایی نظیر (آرولک۳۱ – بوزانتیون۳۲- سورهانداک۳۳ - منظومه افکار - ورچین لور۳۴) و در خارج از استانبول نشریات روزانه‌ای چون (آرشالویس۳۵ - داشینک۳۶ وان۳۷) نام برد.
در حال حاضر استانبول دارای دو نشریه به زبان ارمنی است که نام یکی ژامامناک به معنی (زمان) است که در ۱۹۰۸ تأسیس شد و دیگری مارمارا است همچینین این شهر حافظ یک سنت زندهٔ ارمنی – ترکی است که جزء لاینفکی از زبان ارمنی غربی و ادبیات ارمنی است.
ژاماناک یک روزنامه قدیمی منتشر شده در استانبول است این روزنامه در سال ۱۹۰۸ از سوی میساک کوچونیان تأسیس شده و یک تأسیس خانوادگی بوده است که از شروع تأسیس آن مالکیتش به خانوادهٔ کوچونیان رسیده است.۳۸ بعد از میساک این روزنامه به سارکیس کوچونیان و از سال ۱۹۹۲ به آرا کوچونیان منتقل شد.
مارمارا هم روزنامه‌ای است که از ۱۹۴۰ در استانبول منتشر می‌شود که از سوی روزنامه نگار ارمنی سورن شاملیان منتشر شد و از سال ۱۹۶۷ روبرت هادلر عهده دار انتشار آن شد. مارمارا هفته‌ای شش روز به جز یک شنبه‌ها منتشر می‌شود.۳۹
آگوس (به معنی زمین یا مزرعه شخم زده) هفته نامه دو زبانه ارمنی و تُرکی منتشر شده در استانبول است که در پنجم آوریل ۱۹۹۶ منتشر شد و امروزه تیراژ آن ۵۰۰۰ نسخه است. در کنار بخش ارمنی و ترکی، این روزنامه دارای بخش آنلاین انگلیسی نیز می‌باشد. از ابتدای تأسیس، هرانت دینک تا زمان قتلش در بیرون از اداره در استانبول در ژانویه ۲۰۰۷، مدیر مسئول آن بود.۴۰
لرابر۴۱ یک نشریه ادواری چند زبانه ترکی و ارمنی وانگلیسی است و ارگان رسمی پارتیارک نشین ارمنی استانبول است.
سایر عناوین نشریات ارمنی شامل سورپ پرگیچ که مجله بیمارستان ارمنی سورپ پرگیچ (نجات دهندهٔ مقدس) است و نیز (کولیس۴۲ - شوقاگات۴۳ - نورسان۴۴) ومجله فکاهی ژبید به معنی (لبخند) می‌باشد.